نرخ گاز درقاره سبز بیش از 900 درصد افزایش یافته است
گذار انرژی اروپا با چشمان بسته
محمد دیالمی؛ تحلیلگر حوزه انرژی
جایگاه گاز به عنوان صنعتی پیش‌ران در اطلس تجارت انرژی درحال ربودن گوی سبقت از سایر ذخایر هیدروکربوری است تا کشورهای دست‌اندرکار این حوزه را به چالشی بین‌المللی دعوت کند. در این مسیر دست‌انداز‌هایی نیز بر مدار تولید و توزیع این بازار درحال شکل‌گیری است تا تولیدکنندگان و مصرف کنندگان را وادار به اتخاذ تصمیماتی که رگه‌های سیاسی نیز درآن دیده میشود، کند. این درشرایطی است که فعالیت پرنوسان در سایه جغرافیای گاز را می‌توان در پهنه این زنجیره عرضه و تقاضا به خوبی لمس کرد.
دیالمی در مقاله‌ای که دراختیار هفته نامه نفت جنوب گذاشته، نوشته است: این تجارت پولساز در مجاورت دیپلماسی‌های موجود که بعضاً از مواضع خاص خود مطرح میشود؛ می‌تواند سرنوشت، آینده و شکل زندگی بشریت را بدون اغراق و گزافه‌گویی به شدت تحت الشعاع خود قرار دهد.
رصد این تغییر و تحولات در منطقه‌ای مانند اروپا از زوایای مختلف قابل بررسی است گمانه زنی‌هایی که می‌تواند مانیفست صنعت گاز را دگرگون کند. افزایش قیمت گاز در این قاره و نقش کشورهای مختلف در افزایش سهم خود در ایفای نقش این تجارت جهانی سناریوهای مختلفی را رقم زده است؛ دراین مسیر تنها راهکار مبنی بر عرضه بیشتر گاز قرار گرفته است تا اروپا از این بحران عبور کند.
نقش و اهمیت گاز در تجارت انرژی
افزایش قیمت گاز در اروپا منجر به شکل گیری یک دومینوی افزایش بها در بازارهای مرتبط با این صنعت شده است؛ براساس آمار موجود باید گفت نرخ گاز طبیعی در اروپا از نیمه ۲۰۲۰ تاکنون بیش از ۹۰۰ درصد رشد داشته و برای هر مترمکعب به رقمی بالغ بر ۱۲۰۰ دلار رسیده است.
در پی این نوسان قیمتی، تعادل زنجیره تامین بسیاری از کالاها مانند برق که از گاز به عنوان خوراک یا تامین انرژی استفاده میکنند درهم شکسته و منجر به تعطیلی کارخانجات و ورشکستی شرکت‌های یوتیلیتی شده است. حساسیت این موضوع باعث شده که دولت‌های اروپایی دست به کار شوند و چاره‌ای برای تامین انرژی بیندیشند.
باید تاکید کرد که شکنندگی امنیت انرژی قاره سبز اکنون بیش از هر زمان دیگری عریان شده است و گروه‌ها و محققان متعددی سعی در پیدا کردن علل این چالش دارند تا با چاره‌اندیشی به نتیجه‌ای مطلوب دراین خصوص برسند. این گروه‌ها بعضاً انگشت اتهام را به سوی یکدیگر نشانه می‌روند و مقصران را روسیه یا گذار انرژی می‌دانند.
اما باید پرسید گاز چه اهمیتی در تامین انرژی قاره اروپا دارد وچه دلایلی منجر به شکل‌گیری این معضل شده است؟
سهم گاز در بازار مصرف
قریب به ۲۴ درصد انرژی جهان از مولکولی حاوی یک اتم کربن و چهار اتم هیدروژن تامین میشود، انرژی حاصل از سوختن این ماده گازی شکل می‌تواند در نیروگاه‌ها تبدیل به برق شود و چراغ میلیون‌ها خانه را روشن نگه دارد همچنین به عنوان سوخت خودرو کارخانجات چرخ تولید را بچرخاند.
استفاده از گاز طبیعی در تولید آمونیاک و در نهایت تولید کود اوره باعث افزایش بهره‌وری زمین‌های کشاورزی میشود و از این روی نقش مهمی را در تامین زنجیره خوراک انسان‌ها و دام‌ها دارد.
تولید سالانه گاز طبیعی حدود ۴ تریلیون مترمکعب معادل 143 اگزاژول انرژی در سراسر جهان است و هرگونه خللی در تامین این کالا می‌تواند کل زنجیره محصولات اعم از انرژی و کالا را دچار نقصان می‌کند.
اروپا نیز سالانه حدود ۵۵۰ میلیارد متر مکعب گاز مصرف می‌کند و روسیه با ۴۰ درصد سهم بازار تامین‌کننده اصلی گاز اروپا محسوب میشود. در نمودار زیرمیتوانید سهم تامین کنندگان اصلی گاز اروپا را ببینید. این سهم بزرگ بازار بعضاً انتقادات زیادی را هم از منظر ژئوپولتیک و امنیت انرژی و هم از جنبه محیط زیست متوجه دولت‌مردان اروپایی کرده است.
معضل گازی اروپا
برای بررسی افزایش قیمت گاز در اروپا باید این معضل را از زوایای مختلف بررسی کرد؛ تقریباً دو سال پیش و در دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ به دلیل افزایش تولید از شیل‌های گازی و سرعت گرفتن ساخت واحدهای مایع‌سازی گاز (ال ان جی) تامین گاز اروپا از یک منبع دوست و متحد میسر شد.
گازمایع آمریکا توانست تقریباً ۵ درصد از بازار گاز اروپا را به خود اختصاص دهد و در ادامه ترامپ فشار بیشتری را بر آلمان وارد کند تا به جای تکیه بر روسیه از آمریکا گاز بخرد. آمریکا همچنان تحریمهای متعددی را به سمت خط لوله گاز نورد استریم ۲ نشانه گرفت تا پروژه را متوقف کند. واقعیت این بود که سه دهه پس از پایان فروپاشی شوروی و فروریختن دیوار برلین تنش بین اروپا و روسیه بیشتر از گذشته شده بود و تامین گاز بر شدت این مشکلات می‌افزود. الحاق کریمه و تهدید گازی روسیه در سال ۲۰۱۴ زنگ خطری بود تا اروپا را با واقعیت امنیت انرژی خود روبرو کند. در کش و قوس درگیری‌های روسیه و اوکراین، روسیه اقدام به طراحی چند خطوط لوله جدید کرد تا برای انتقال گاز به اروپا کمتر به اوکراین وابسته باشد. طرح خط لوله های جدید، واکنش‌های جدی را از اتحادیه اروپا به همراه داشت و اقدامات مختلفی را برای کاهش ریسک تهدید از جانب روسیه کردند. این اقدامات شامل کاهش قراردادهای بلند مدت گازی و تکیه بیشتر بر فروش گاز در بازار اسپات، مقررات سخت تر برای فروشندگان گاز در بازار گاز اروپا و همچنین متنوع سازی تامین کنندگان می شد. شاید یکی از پربحث‌ترین خطوط لوله نورد استریم بود و امروز هم باتوجه به اینکه زمان زیادی تا راه اندازی این خط لوله نمانده، عده‌ای کمبود گاز در اروپا را فشاری سیاسی از جانب روسیه می‌دانند که سعی در تسیهل راه اندازی این خط لوله دارد. هرچند به نظر نمیرسد که مجوزهای لازم برای راه اندازی و عملیاتی کردن نورد استریم ۲، به زودی امکانپذیر باشد.
پیامد توسعه بازار کربن
افزایش دی‌اکسید‌کربن در اتمسفر، نگرانی از افزایش دما و تغییرات اقلیمی منجر به نفوذ محیط‌زیست‌گراها در عرصه سیاسی و ایجاد دینامیک پر قدرت در جهت تغییر مسیر سیاستها و سیاستگذاری‌ها شده است. از سال‌ها پیش سیاستمداران بعضاً با دیدگاه‌های کوتاه‌مدت طرح‌های اقتصاد سبز را به تصویب رسانده‌اند و سعی در عملی کردن آن دارند. افزایش ضریب نفوذ انرژی‌های تجدیدپذیر که به دلیل ویژگی‌هایشان نمی‌‌توانند به‌طور متناوب برق تولید کنند شبکه برق را با چالش روبرو کرده است. دراین راستا راه‌حل‌های متعددی هم مورد توجه قرار می‌گیرد تا در ساعاتی که برق تجدیدپذیر تولید نمی‌شود برق کافی برای مصرف‌کننده تامین شود. به عنوان مثال می‌توان به اتصال شبکه برق کشورهای اروپایی به یکدیگر، افزایش ذخیره‌سازی‌های مثل باتری‌های بزرگ و هیدروژن‌ها اشاره کرد.
باید اذعان کرد توسعه بازار کربن در اروپا با قیمت حدود ۶۰ یورو برای هر تن دی اکسید کربن و ترجیحات و اولویت‌بندی شبکه برق بر اساس تولید کننده‌های تجدیدپذیر باعث خاموشی نیروگاه‌های زغال سنگ و هسته‌ای به خصوص در آن در آلمان و انگلیس شده است. از این رو درپی کاهش تولید برق توربین‌های بادی و نیاز بازار شاهد افزایش مصرف گاز در نیروگاه‌های گازی هستیم که برق گران‌تری را تولید میکنند. گذار انرژی با چشمان بسته می‌تواند منجر به افزایش قیمت و نوسان در انرژی شود کما اینکه اتفاق مذکور رخ داده است.
نگاه تجاری گاز
طی 60 روز گذشته قیمت شاخص گاز TTF شاخصی که 75 درصد معاملات گاز اروپا براساس آن انجام میشود، بیش از ۱۰۰ درصد رشد داشته است. لازم به ذکر است که ۸۰ درصد قیمتگذاری گاز در اروپا بر اساس گاز-گاز انجام میشود یعنی شاخص نفت در آن مطرح نمی باشد. سابقا در بازار گاز، در فرمول‌های قیمت گذاری از شاخصهای معتبر نفتی استفاده می‌کردند و در واقع قیمت گاز متغیری از قیمت نفت بود اما طی چند سال گذشته، قیمتگذاری گاز در قراردادها بر اساس شاخصهای معتبر گازی مثل TTF هلند، NBP بریتانیا و JKM آسیا انجام میشود. گازهایی که بر اساس نفت قیمتگذاری میشوند (یعنی در فرمول قیمت گذاری قیمت نفت یک فاکتور کلیدی است) در بازار امروز اروپا، قیمت متعادل ترو پایین تری دارند در صورتیکه گازهایی که از شاخصهای گازی TTF، NBP اروپا استفاده میکنند، جهش قیمت زیادی رو تجربه میکنند، پس متوجه می‌‌شویم که قیمتگذاری بر اساس شاخصهای گاز، باعث رشد قیمتی گاز شده است.
همچنین به دلیل افزایش قیمت کربن، تولید برق از زغال سنگ نیز بسیار گران تمام میشود و در نتیجه گاز طبیعی برای تولید برق و استفاده در کارخانجات اولویت اقتصادی دارد. در سوی دیگر تجارت گاز، روسیه به عنوان تامین کننده همچنان درگیر تامین نیاز داخل کشور است. هر چند به تعهدات قراردادهای بلندمدت خود پایبند بوده اما گاز زیادی برای فروش در بازار اسپات ندارد و نهایتاً این بازار را با کمبود گاز و افزایش قیمت مواجه می‌کند.
همچنین مخازن ذخیره اروپا که در طول تابستان پر میشوند تا در زمستان مورد استفاده قرار بگیرند، از متوسط سال‌های گذشته پایین‌تر هستند و این باعث شده که افزایش قیمت در زمستان شدت یابد.
آینده احتمالی
براساس توضیحاتی که شرح آن در سطور بالا داده شد باید گفت، برای رفع مشکل گاز در اروپا اولا باید عرضه گاز طبیعی. بیشتری شود. اگر به نگاهی عرضه‌کننده‌های اصلی مثل روسیه، آمریکا و کشورهای اروپایی تامین‌کننده اعم از نروژ، انگلیس و هلند نگاهی انداخته شود، شاهد عدم قطعیت در عرضه کافی خواهیم بود. ثانیا بازار گاز اروپا نیاز به به روز رسانی و تنظیم مجدد قراردادها دارد تا در صورتیکه کمبود گاز در بازار اسپات مشاهده شد، قراردادهای بلند مدت مانع از بحران گازی در اروپا شود.
همانطور که پیش‌تر هم گفته شد، بعید است که خط لوله نورد استریم ۲ به صورت ضربتی مجوز بهره‌برداری بگیرد.
مشخصا در خصوص تامین‌کننده‌ای مانند آمریکا باید گفت که پس از توفان آیدا احتمالاً فروش ال‌ان‌جی خود را بیشتر کند هرچند زمزمه‌هایی مبنی بر ممنوعیت صادرات گاز هم در آمریکا شنیده میشود. در هلند نیز که قرار بود طی سال‌های آتی تولید گازطبیعی از میدان Groningen کاهش بیابد درحال حاضر با ظرفیت فعلی ادامه مسیر خواهد داد.
پس لزوما نباید شاهد تغییرات زیادی در بخش عرضه باشیم. در بخش مصرف هم که قاعدتا به دلیل نزدیکی به فصل سرما باید شاهد افزایش مصرف در بخش خانگی باشیم. از سوی دیگر در قاره آسیا هم با نزدیک شدن زمستان مصرف بیشتر میشود در بازار اسپات گاز کمتری برای فروش وجود خواهد داشت. بنابراین قیمت‌های بالای گاز همچنان حمایت میشود و این می‌تواند به قیمت نفت تسری پیدا کند چون گازوئیل سوخت جایگزین بسیاری از نیروگاه‌های گازی است.
