محمد رضایی – مدیر پژوهش و فناوری شرکت ملی پالایش و پخش؛ یکی از اهداف مهم در صنایع پایین‌دستی نفت‌خام و میعانات گازی ایجاد حداکثر ارزش افزوده در سبد محصولات تولیدی است، توجه به نکاتی هنگام توسعه این صنایع می تواند ما را در رسیدن به این هدف یعنی ایجاد حداکثر سود با فروش سبد محصولات یاری کند. محقق شدن این هدف مستلزم رهایی از دیدگاه سنتی و تک بعدی در رابطه با افزایش اسمی تنها ظرفیت پالایشی و یا پتروشیمی کشور است. باید تاکید کرد ایجاد زنجیره ارزش صرفا در احداث واحدهای پالایشی و پتروشیمی جدید خلاصه نمی شود.  قبل از احداث هر واحد پتروشیمی و یا پالایشی ابتدا باید سبد محصولات قابل عرضه کشور در منطقه چه به صورت خام،  چه در قالب محصولات واسطه ای  و چه نهایی را مدنظر قرار داد و برای ایجاد سبد محصولات متنوع تر در بازار اقدام به ، بروز کردن  واحدهای موجود و درصورت نیاز احداث واحد جدید کرد.

هدف از ایجاد صنایع پایین دستی نفت و پتروشیمی علاوه بر تولید محصولات استراتژیک باید ایجاد ارزش افزوده بالاتر باشد؛ اما یک دید سنتی که در ایجاد این واحدها وجود دارد این است که هرچقدر در زنجیره به محصولات انتهایی آن نزدیک شویم ومحصولات را نهایی تولید کنیم، ماده خام را با ارزش افزوده بالاتری فروخته ایم.

این درحالی است که در بازار نفت و یا فرآورده های نفتی موضوعی که از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است بر این مبناست که  که فروشنده می بایست همیشه برای محصولات قابل عرضه انعطاف داشته باشد. یعنی نفت خام، گاز طبیعی، میعانات گازی، محصولات واحدهای پالایشی و  محصولات پتروشیمی به صورت یک سبد از محصولات قابل عرضه باید همیشه توسط عرضه کننده وجود داشته باشد تا در مقاطع مختلف سال و یا در شرایط متفاوتی که برای بازار به وجو می آید بتواند عرضه را بین سبد متنوع محصولات خود تنظیم کند و با این تنظیم سبد سود حداکثری خود را در هر شرایطی از بازار تضمین کند.

در توضیح مطالب مذکور بعنوان مثال یک چرخه را مورد بررسی قرار می دهیم؛ پس از تولید نفت خام و ارسال آن به برج تقطیر یکی از برش های با ارزش تولیدی نفتا می باشد. این برش نفتای سبک را می توان مستقیم به استخر بنزین اضافه کرد، یا برای بالا رفتن عدد اکتان آن را به واحد ایزومریزاسیون فرستاد و سپس به استخر بنزین اضافه نمود.

برش  نفتای سنگین  را می توان به واحد تبدیل کاتالیستی فرستاد که این تبدیل در واحد تبدیل کاتالیستی نیز می تواند برای تامین دو هدف استفاده شود؛ اضافه کردن ریفورمیت تولیدی به استخر بنزین به عنوان جزئی از بنزین و یا به عنوان خوراک واحد های تولیدی آروماتیک همچون بنزن، تولوئن، زایلین  (BTX)  که  این محصولات پایه تولید انواع حلال ها، محصولات دارویی، نایلون ها و ...  می باشند.

 بنابرشرایط یا برخی تحولات صنعتی ممکن است در مقطعی از زمان نیاز به تولید سوخت بالاتر رود در نتیجه قیمت فروش این محصول با صرفه بیشتری همراه شود  و صرفه اقتصادی ایجاد کند تا در این چرخه نفتا را تا جای ممکن به سوخت تبدیل کرده و  کمتر به سمت تولید (BTX) حرکت کند. در مقطعی از سال نیز ممکن است این روند برعکس باشد که در نتیجه سودآوری بالاتر خواهد رفت ضمن اینکه اگر فروش یک محصول به علت مازاد عرضه در بازار با سختی روبرو شد مجبور به تعطیلی واحد برای رهایی از ضرردهی نیست و با تولید محصولی دیگر از چرخه که در آن برهه بازار مناسبی دارد اقتصاد مجموعه تضمین می شود.

حال با از نظر گذراندن این مقدمه زنجیره ارزش در صنایع پایین دستی پتروشیمی را بررسی می کنیم. عبارت پتروپالایشگاه ها که بتازگی در ادبیات صنعت نفت وارد شده و مورد استفاده قرار می گیرد اگر آن مفهومی که مجموعه واحدهای پالایشی و پتروشیمیایی است مدنظر ما باشد در صنعت تازگی ندارد. در اغلب واحدهای پالایشی کشور یک واحد پتروشیمی به صورت مجاور وجود دارد ؛ پالایشگاه اصفهان-پتروشیمی اصفهان، پالایشگاه تبریز - پتروشیمی تبریز، پالایشگاه کرمانشاه -پتروشیمی بیستون، پالایشگاه شازند-پتروشیمی شازند و ... از جمله واحدهایی هستند که به منظور ایجاد ارزش افزوده بالاتر از نفت خام در کنار هم ساخته شده اند، منتها اگر این واحدهای پتروشیمی در کنار استفاده از خوراک های مایع متنوع و نیز خوراک گاز طبیعی و گاز های تولیدی در پالایشگاه، را هم به عنوان خوراک استفاده کنند سبد محصولات متنوع تری تولید خواهند کرد. دراین خصوص باید گفت زنجیره ارزش در واحدهای پتروشیمی عموما به سه دسته تقسیم می شود 1- زنجیره ارزش الفین ها2- زنجیره ارزش گاز سنتز3- زنجیره ارزش آروماتیک ها ؛ در دسته اول که زنجیره ارزش الفین ها هستند  اتیلن، پروپیلن، بوتادین و بوتیلن به عنوان خوراک خوراک وجود دارد .

بیش از نیمی از اتیلن تولیدی که به عنوان خوراک در واحدهای پتروشیمی استفاده می شود از محصولات مایع تولیدی پالایشگاه ها می باشد و بقیه آن با خوراک گاز طبیعی تامین می شود پروپیلن نیز به عنوان دیگر محصول پرکاربرد در این دسته به عنوان محصول جانبی واحدهای کراکینگ کاتالیستی و محصولات اصلی فرآیند MTP می باشد.

به طور کلی الفین های سبک بیش از نیمی از سهم مواد پایه تولیدی پتروشیمی های دنیا را به خود اختصاص داده اند و از این لحاظ جایگاه مناسبی دارند. زنجیره ارزش گاز سنتز نیز از جمله زنجیره ارزش های قابل توجه برای کشورها علی الخصوص برای ایران می باشد که  از جمله محصولات این زنجیره  می توان به متانول، آمونیاک، هیدروژن با خلوص بالا، سوخت مایع فرآیند GTL اشاره کرد.

پایه تولید این محصولات می تواند ذغال سنگ و یا گاز طبیعی باشد که با توجه به هزینه های ثابت سرمایه گذاری و نیز عملیاتی پایین تر گاز طبیعی کشورهایی مانند ایران که منابع گازی عظیم طبیعی در اختیار دارند مزیتی رقابتی خوبی در احداث این واحدها دارند.

زنجیره ارزش آروماتیک ها نیز تاحدودی در مثال مقدمه توضیح داده شد، محصولات نهایی این زنجیره یعنی BTX  ها بازاری در حدود 120 میلیون تن در سال دارند که در تولید انواع حلال ها ، نایلون ها و مواد دارویی کاربرد دارد، در مقاطعی از سال که بازار این محصولات مناسب نمی باشد به عنوان یک جز می تواند به استخر بنزین اضافه شود.

بنابراین با توجه به توضیحات مذکور و اشاره شده باید در پایان به این مهم اذعان کرد ایجاد زنجیره ارزش افزوده صرفا احداث واحدهای پالایشی و پتروشیمی جدید نمی باشد، دراین خصوص  قبل از احداث هر واحد پتروشیمی و یا پالایشی ابتدا باید سبد محصولات قابل عرضه کشور، در منطقه، همه محصولات اعم از خام و کالاهای واسطه ای و نهایی را مدنظر قرار داد سپس برای ایجاد سبد محصولات متنوع تر در بازار اقدام به  روزآوری واحدهای موجود و در وهله بعدی به شرط نیاز مبادرت به احداث واحد جدید کرد .